Сүйек өңдеу өнері
Жалпы, қазақтар арасында сүйекке өңдеу өнерінің шеберлері сүйекші аталған. Жұмыстың материалы жануарлардың сүйектері – мүйіз, жауырын, ірі-қараның, жылқының, түйенің, қой мен киіктің жіліншіктері мен қабырғалары болды. Материал қыс бойы жиналды, әдетте, жақсы бордақыланған малдың сүйектері пайдаланылды, өйткені олар серпімді және оюға жақсырақ бейім болды. Түрлі манипуляциялар арқылы олар оюға дайындалды.
Мүйіздерден қанжар, қамшы, пышақ саптары жасалды. Қошқардың мүйізінен темекі сақтайтын құты – шақша, ал ірі-қара малдың мүйізінен қымыз құятын ыдыс – ожау жасалған. Әрбір бұйымның асқан шеберлікпен жасалғаны сонша, салмақсыз «сүйек ою-өрнектері» сияқты әсер қалдырады.
Сүйектен әртүрлі тұрмыстық бұйымдар жасалды, бірақ негізінен сүйек пен мүйіз әртүрлі бұйымдар мен заттарды салу үшін пайдаланылды. Мысалы, әртүрлі жиһаздар – төсекағаш, кебеже, асадал, сандық және т.б.; киіз үй бөлшектері – сықырлауық, уық, сағанақ және т.б., сондай-ақ музыкалық аспаптар – домбыра, қобыз және т.б. өрнектері сүйек тақтайшаларымен безендірілді.
Ресей этнографиялық мұражайында (Санкт-Петербург қ.) барлық элементтерін көмкеретін сүйек жапсырмалармен әсем безендірілген қазақ есігінің бірегей данасы сақталған. Ертеде қазақтар мұндай декорды жасау үшін үй және жабайы жануарлардың сүйектерін пайдаланған. Мұндай дизайн кәріптасқа ұқсайтын жағымды сары түске ие. Сүйектің өзі материал ретінде өлім мен ондағы мәңгілік өмір идеяларымен мағыналық байланыста.
Ертеде де, қазір де қазақтар қойдың жіңішке түтікшелі сүйегінен шүмек жасайды, ол арқылы нәрестенің бесіктен зәрі шығарылады. Сонымен қатар, шүмек – бесік сияқты ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан отбасы мұрасы. «Шебер» қолөнершілер байқауларының бірінде екі шебер сәбилерге арналған шүмек түтіктерінің сыйлық жинағын дайындады. Жиынтыққа қой сүйектері мен күміс моншақтардан жасалған сылдырмақтар да кірді, жиынтықтардың өзі дәстүрлі бесік түріндегі түпнұсқа пішінге оралған. Осындай эксклюзивті бұйымдардың авторлары шеберлер Болат Бейісбеков пен Ерқосай Әбілов болды.
Көшпенділердің ежелгі өнерін шығармашылық тұрғыдан түсіндіруді Моңғолияның Баян- Өлгей аймағының тумасы, атақты сүйек оюшы Бектас Кәрімұлының еңбегі деп атауға болады.
Шеберге оюдың негізгі материалы ретінде қазақтардың санасында әлі күнге дейін қасиетті маңызы бар жауырын сүйегі қызмет етеді. Бұл сүйек дәстүр бойынша ең құрметті қонаққа ұсынылды. Қазақтарда да, басқа халықтар сияқты, «жауырыншы» деп аталатын көріпкел-болжаушылары болды, олар жауырындағы белгілерден: жұт, көші-қон, ауа райының өзгеруі және т.б. көре алды.
Сөзбе-сөз айтсақ, осыдан бірнеше жыл бұрын павлодарлық шебер Қайнарбек Ерназарұлы ды қолөнердің бұл түріне қосылып, соңғы кезде мектеп оқушыларын да үйрете бастады.
Тағы бір халық шебері – Қарағанды облысының сүйек ою шебері Жомарт Мәлік болса, оған бұл өнерді әкесі үйреткен. Ол сүйек бөлшектерін ағашпен және терімен үйлестіреді, сонымен қатар жануарлардың мүйіздерін, тұяқтарын және тістерін пайдаланады. Материалдардың бұл комбинациясы шебер үшін оның жұмысының өзіндік белгісі болды. Шебер өз қолөнерін белсенді түрде насихаттайды, әр апта сайын барлық адамдар үшін тегін шеберлік сабақтарын өткізеді және
қазірдің өзінде көптеген шәкірттері бар.
Аралдық шебер Оңғарбай Баймахан да сүйек өңдеу шеберлігімен танымал. Шығармашылық негіздерін оған әкесі берген. Үй жануарларының сүйектері мен мүйізінен бұйымдар жасайды. Пышақ тұтқалары, зергерлік бұйымдар, тарақтар, мүсіншелер мен фигуралар, кілттер, үстел ойыны жиынтықтары сатып алушылар арасында үлкен сұранысқа ие.
Сегіз қырлы, бір сырлы деп аталатын тағы бір белгілі шебер – Шығыс Қазақстан облысындағы Абылайхан Асылбай. Мәселе мынада, шебер әрі бедерлеуші, әрі ұста және зергер, әрі тері шебері, сонымен қатар сүйек оюшы.
Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің дамуына Балқаш қаласының тұрғыны Өміркелді Әбеуовтің қосқан үлесі орасан. Оны кескіндеменің, ағаш пен сүйек ою, өрнекті шым ши төсеніш, гобелен жасау өнерінің әмбебап шебері деуге болады.
Қазақтың сүйек өңдеу өнерінің дәстүрлерін жаңа форматта белгілі суретші, мүсінші, миниатюралық ағаш және сүйек мүсінінің шебері, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі – Руслан Жүнісовтің туындысымен ұсынылады. Суретші ағаш пен сүйектен жасалған бірегей миниатюралық мүсіндер жасайды, олардың негізгі сюжеті қазақ эпосының, ертегілер мен мифтердің кейіпкерлерінің бейнелеріне негізделген.
Сүйек – суретші Құрманғазы Қадыровтың шығармашылығының «негізгі» шабыт көзі. Оның шығармаларында ежелгі көшпенділердің дәстүрлері жаңа этномәдени шындықты құра отырып, жаңаша түсіндірмеде өмірге келеді.
Жалпы, таяу жақында іс жүзінде жойылып кеткен Қазақстанның сүйек өңдеу өнері бүгінде өзінің әлеуетін және өзектілігін танытып келеді. Алайда, бұл салада мемлекет, ҮЕҰ және басқа да ұйымдар тарапынан осы салада мақсатты жұмыс жүргізілмесе, ол ХХІ ғасырдағы ультразаманауи өнер тенденциялары ағынында жоғалып кетуі мүмкін.
